Pracę psychologa w szkole dla dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym można podzielić na następujące części:
- praca diagnostyczna - diagnoza
- praca terapeutyczna - terapia
- praca z rodziną ucznia
- współpraca z instytucjami
DIAGNOZA
Do szkoły życia trafiają dzieci na podstawie aktualnego orzeczenia wydanego przez Poradnię Psychologiczno - Pedagogiczną. Orzeczenie to zawiera z konieczności minimum informacji diagnostycznych o dziecku. Najczęściej podany w nim jest stopień upośledzenia, zalecenia dotyczące terapii oraz kilka podstawowych informacji o funkcjonowaniu społecznym dziecka.
Psycholog szkolny wspiera wychowawcę klasy we właściwym zdiagnozowaniu nowego ucznia, co jest podstawą do stworzenia indywidualnego programu terapii i nauczania dziecka.
Do najczęściej używanych narzędzi i technik diagnostycznych, stosowanych przez psychologa należą:
- obserwacja ucznia
- wywiad z rodzicami
- Inwentarz do Oceny Postępu w Rozwoju Społecznym GUNZBURGA,
- Profil Psychoedukacyjny SCHOPLERA,
- Skala Inteligencji TERMANN-MERRIL,
- Skala Inteligencji dla Dzieci WECHSLERA,
- inne narzędzia, np. Arkusz Zachowania Ucznia
Posługując się wybranymi z powyższej listy narzędziami i technikami diagnozy, psycholog we współpracy z wychowawcą klasy i/lub innymi specjalistami sporządza diagnozę funkcjonalną rozwoju dziecka.
Dopiero w ten sposób zebrane informacje dają kompletny na danym etapie rozwoju obraz dziecka. Ta całościowa wiedza pozwala na skonstruowanie indywidualnego programu pracy z dzieckiem, który pozwoli wszystkim osobom pracującym z dzieckiem najpełniej stymulować jego rozwój.
Oczywiście, postawienie właściwej diagnozy i sporządzenie programu nauczania dla ucznia jest procesem. Dziecko przyjęte do szkoły musi mieć zapewniony okres aklimatyzacji - czyli bezpiecznego wchodzenia w życie szkoły, uczenia się jej norm i wymagań. Pamiętajmy, że w życiu każdego dziecka, a tym bardziej upośledzonego, rozpoczęcie nauki szkolnej jest dużym stresem, rewolucją na tym etapie życia. Dziecko musi mieć czas na oswojenie się z nową sytuacją. Naszym zadaniem jest pomóc mu "poczuć się dobrze w szkole".
Pierwsze dni i tygodnie w szkole są dobrym czasem na nawiązanie kontaktów z rodzicami, zorientowanie się w ich oczekiwaniach co do szkoły i jej pracowników, zapoznanie się ze środowiskiem domowym dziecka (wizyta domowa), a także obserwację dziecka.
Później przystępujemy do badań.
Z wymienionych metod diagnostycznych chciałabym szerzej opisać dwie. Test PEP-R Schoplera oraz Skala Gunzburga wydają się najlepiej spełniać rolę narzędzia diagnostycznego w szkole życia.
Profil Psychoedukacjny Schoplera to inwentarz zachowań i umiejętności mających na celu określenie rozwoju i dysharmonii poszczególnych funkcji oraz specyficznych sposobów uczenia się danego dziecka. Najlepiej posługiwać się nim w stosunku do dzieci funkcjonujących na poziomie przedszkolnym (mowa o dzieciach w normie intelektualnej). PEP-R określa poziom rozwoju dziecka w siedmiu dziedzinach:
- naśladowanie
- percepcja
- motoryka mała
- motoryka duża
- koordynacja wzrokowo-ruchowa
- czynności poznawcze
- komunikacja - mowa czynna
Ponadto zawiera skalę zachowań, która określi stopień zaburzeń w zakresie uczuć, zainteresowania związkami międzyludzkimi i współdziałaniem społecznym, zainteresowania przedmiotami, poszczególnych rodzajów postrzegania zmysłowego i języka.
Skala zachowań przeznaczona jest do badania dzieci autystycznych, dlatego też do stawiania diagnozy funkcjonalnej pozostałych dzieci nie jest używana lub służy jako narzędzie wspomagające.
PEP-R jest testem wykonawczym, badanie polega na prezentacji dziecku zestawu zabaw, do których przystosowane są specjalne pomoce - zabawki; jednocześnie obserwowane jest zachowanie i rejestrowane są reakcje dziecka. Uzyskane dane konfrontuje się z normami, a wyniki nanosi na siedmioelementowy profil, przedstawiający słabe i mocne strony dziecka w siedmiu dziedzinach rozwoju.
PEP-R ma znaczną przewagę nad innymi metodami badania. Poszczególnych jego testów nie trzeba przedstawiać w jakimś ustalonym porządku, co pozwala na elastyczność w ich doborze, dzięki czemu psycholog może dobrać elementy testu zgodnie z zainteresowaniami i reakcjami dziecka. Wymagania językowe są minimalne zarówno w odniesieniu do poleceń jak i oczekiwanych odpowiedzi. Ponadto, system punktowania bierze pod uwagę odpowiedzi często specyficzne, swoiste, które testy standardowe często odrzucają. Te odpowiedzi mogą być pomocne w kształtowaniu programów indywidualnych. Wreszcie PEP-R uwzględnia możliwość nauczenia dziecka danego zadania w celu określenia jego gotowości i zdolności do wyuczenia się nowej umiejętności.
Inwentarz PAC Gunzburga
Gunzburg skonstruował PAC - Progress Assessment Chart z myślą o przygotowaniu osób upośledzonych umysłowo do życia i funkcjonowania w otwartej społeczności.
Zadania PAC, uporządkowane w czterech działach podzielonych z kolei na części, ułożone są
według wzrastającego stopnia trudności w ramach każdej części.
PAC zawiera trzy inwentarze o wzrastającym stopniu trudności: PPAC, PAC 1, PAC 2. Badany wykonuje część zadań w ramach danej części PAC, części z nich nie wykonuje. Te ostatnie stanowią program dalszej pracy rewalidacyjnej.
Wymienione cztery działy zadań, to:
- obsługiwanie siebie
- komunikowanie się
- uspołecznienie
- inne zajęcia
Inwentarz PPAC przeznaczony jest do badania osób upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim, PAC-1 dla stopnia umiarkowanego i znacznego, PAC-2 dla stopnia lekkiego.
PAC mocno akcentuje zasadę indywidualizacji. Każde dziecko może się wykazać nieco innym poziomem umiejętności społecznych, a PAC pozwala określić go u każdego dziecka oddzielnie. Dokonanie porównania wyników danego dziecka ze średnią jego wieku oraz inteligencji jest bardzo proste dzięki kołowym diagramom.
Wyniki badanego odnotowuje się w formie diagramu, który można łatwo porównać z diagramem średnim, czyli normą. Od razu widać, pod jakim względem badany jest powyżej normy, pod jakim w normie, a pod jakim poniżej normy.
Całe pole kołowego diagramu jest podzielone na małe pola oznaczone numerami zadań w taki sposób, że pola najbliższe środka odnoszą się do zadań najłatwiejszych, a znajdujące się najdalej od środka odnoszą się do zadań najtrudniejszych. Jeżeli dziecko dane zadanie wykonuje, to w diagramie zakreślamy pole odpowiadające temu zadaniu; jeżeli wykonuje, ale słabo - to zakreślamy słabo; jeżeli nie wykonuje danego zadania - to odpowiadające mu pole pozostawiamy białe. Jeden rzut oka na diagram danego dziecka pozwala ocenić stan jego umiejętności społecznych - widzimy jak wiele jest pól białych i jak rozkładają się pola zakreskowane. Zdarza się, że dziecko nie wykonuje zadań łatwiejszych, a wykonuje trudniejsze. Wtedy w diagramie pojawiają się pola białe pośrodku pól zakreskowanych. Zadania odpowiadające takim polom powinny stanowić program pracy na najbliższy okres, ponieważ istnieje tu możliwość, że dziecko takiego zadania nie wykonuje tylko dlatego, iż nie miało okazji opanować danej umiejętności.
W następnej kolejności należy zwrócić uwagę na zadania, których pola w diagramie zostały zakreskowane lekko, by doprowadzić do takiego stanu, że będzie je można zaliczyć bez zastrzeżeń. W dalszej kolejności należy pracować nad zadaniami, których pola w diagramie znajdują się najbliżej zakreskowanych.
Jeżeli dziecko opanuje wszystkie zadania inwentarza łatwiejszego, przechodzi się do trudniejszego i znów mamy dość obszerny program pracy terapeutycznej.
Tak więc w PAC splatają się ze sobą zindywidualizowana diagnoza i zindywidualizowany program pracy terapeutycznej.
Uzyskanie całościowej diagnozy dziecka służy nam do odpowiedzi na pytanie: na jakim etapie rozwoju znajduje się obecnie dziecko?
Odpowiedź prowadzi nas do następnego pytania: w jakim kierunku chcemy iść?
Na to pytanie odpowiedź da nam drugi etap - czyli konstrukcja programu nauczania dla dziecka.
