Jak radzić sobie z zachowaniami trudnymi dzieci głębiej upośledzonych umysłowo.

Prawdopodobnie każde zachowanie nietypowe dzieci upośledzonych ma swój cel. Czy jest to chęć zrobienia nam na złość, czy „złe wychowanie?” A może sposób nawiązywania z nami kontaktu? Może nuda? Oto przykłady takich zachowań: krzyk, płacz, bicie innych, rzucanie się na podłogę, niszczenie rzeczy, itd.
      Jeżeli uczeń upośledzony głębiej zachowuje się w sposób społecznie nieakceptowany, trudny, oznacza to, że nie ma on innego sposobu, aby zaspokoić swoje potrzeby, lub sposób, którego obecnie używa jest najbardziej skuteczny. Zachowania zakłócające „działają” w pewnym sensie, ułatwiają osiągnięcie zamierzonego skutku, w przeciwnym razie uczeń prawdopodobnie przestałby ich używać.
 

Prawie wszystkie zachowania nietypowe mają jeden lub więcej celów:

• zdobycie uwagi (pobaw się ze mną, chodź do mnie, itd.) – negatywna uwaga też jest uwagą
• uniknięcie czegoś (przestań, nie, to jest zbyt trudne, itd.)
• zdobycie czegoś (rzecz, określone zajęcia, aktywności, itd.) – inni stale za nich decydują
• samoregulacja (stereotypie, autostymulacja – machanie ręką, kołysanie się, gryzienie ręki, bicie się, itd.) – służą wyrównaniu poziomu energii lub redukcji napięcia. Występują często gdy wokół ucznia dzieje się za dużo lub za mało. Ich odpowiednik w „naszym” świecie to np. kręcenie długopisem, kosmykiem włosów, zakładanie nogi na nogę i kołysanie nią, itp.
• zabawa (gdy jakieś działanie dostarcza dziecku przyjemności, szczególnie gdy nie ma nic innego do roboty)

Pierwsze trzy cele związane są z kontaktem i komunikacją z drugą osobą. Jeżeli uczeń nie posiada społecznie akceptowanego sposobu komunikowania, stosuje te, które zna, i jak się okazuje – skutkują.
Dwa ostatnie cele mają inny charakter. Nie mają one społecznego charakteru, ponieważ nie zawierają przekazu dla innych osób. Nie potrzebuje w tym momencie uwagi lub uzyskania czegoś. Celem zachowań nietypowych jest pewna subiektywna korzyść dziecka.

Przykłady rzeczy, które dziecko musi lub chce zakomunikować innym:

• jestem zmęczony, znudzony, sfrustrowany, samotny
• jest mi zimno/gorąco
• chcę/nie chcę
• tak/nie
• lubię cię/nie lubię cię
• potrzebuję pomocy
• zostaw mnie w spokoju
• boję się

Aby rozpoznać motywację dziecka oraz pracować nad zmianą trudnego zachowania w zachowanie społecznie akceptowane, specjaliści proponują pracę według następujących kroków:

Krok 1 zdefiniowanie problemu

Planując pracę nad eliminacją zachowania niepożądanego należy pamiętać, by przygotować się do tego nie tylko merytorycznie, ale też organizacyjnie. Musimy określić jaki czas będzie obejmowała nasza praca, co będzie nam potrzebne – materiały, pomoce, pomieszczenia, osoby wspierające, itd.
Konieczna jest głęboka obserwacja dziecka, aby zachowania wychwycić, nazwać, określić ich okoliczności i częstotliwość.
Określamy, co jest największym problemem w zachowaniu dziecka. Unikamy ocen, własnych interpretacji, uogólnień, zapisujemy tylko te zachowania, które obserwujemy, a nie nasze odczucia, interpretacje.
Zamiast mówić: ,jest agresywny", dokładnie opisujemy to, co uczeń robi, jak się zachowuje w określonych sytuacjach, które stanowią problem. Czy szarpie za włosy, czy drapie, czy rzuca przedmiotami w inne osoby itd.
U ucznia może występować kilka niepokojących zachowań. Do pracy wybieramy to, które jest największym problemem dla n-li i/lub rodziców, które najbardziej blokuje rozwój ucznia i utrudnia jego edukację.

Krok 2 zebranie informacji

Konieczne jest notowanie wszystkiego, co związane jest z wystąpieniem problematycznego zachowania dziecka. Możemy to robić w formie arkusza obserwacyjnego, w którym możemy na bieżąco notować wszystkie spostrzeżenia dotyczące miejsca, czasu, długości trwania i częstotliwości zachowania oraz innych ważnych danych sytuacyjnych. Szczególnie próbujemy znaleźć odpowiedzi na następujące pytania:
Kto jest obecny, gdy zachowanie pojawia się? Ile jest tam osób?
Co się dzieje, gdy pojawia się problem? – to pytanie pomaga odkryć, jakie czynności związane są z zachowaniem.
Kiedy zachowanie problemowe pojawia się? – pytanie pozwala badać zależności czasowe z innymi wydarzeniami.
Gdzie zachowanie pojawia się?
Dzięki zdobytym w ten sposób informacjom będziemy mogli dosyć skutecznie zapobiegać lub zmniejszać częstotliwość występowania zachowania, które chcemy poddać zmianie.

Krok 3 stworzenie hipotezy

Analizujemy, jaką potrzebę zaspokaja prezentowane przez dziecko, jaką korzyść ono odnosi dzięki temu zachowaniu. Zrozumienie, jaki cel ma dane zachowanie dziecka jest ważnym elementem rozwiązania problemu pojawiania się tego nietypowego zachowania. Gdy zrozumiemy te mechanizmy, mamy dużą szansę stworzenia planu zmiany zachowania na społecznie akceptowane.

Krok 4 sformułowanie planu działania i wcielanie go w życie

Na podstawie zebranych informacji i przyjętej hipotezy co do celu zachowania układamy plan terapii i konsekwentnie realizujemy przez określony czas. Plan powinien uwzględniać trzy ważne komponenty:

•  zapobieganie poprzez zmiany w środowisku – wprowadzając takie zmiany często już na początku usuwamy przyczyny niepożądanych zachowań, np. usuwamy źródło głośnej lub natarczywej muzyki, która stymuluje dziecko do zachowań niepożądanych.
• uczenie nowych umiejętności, szukanie alternatywnych, nieszkodliwych i akceptowanych sposobów realizacji potrzeb. Uczymy dziecko wyrażania swoich potrzeb w nowy, akceptowany powszechnie sposób – np. dziecko, które szczypie, bije piąstkami dla nawiązania kontaktu, uczymy, by kontaktu tego szukało poprzez głaskanie, łaskotanie, itp.
• reagowanie na zachowania niepożądane – według wcześniej opisanych technik (np. nagradzanie izolacja, time-out, ignorowanie, itd.)

Krok 5. Weryfikacja planu działania

Po upływie założonego czasu sprawdzamy, czy udało nam się plan zrealizować, w jakim stopniu, czy postawiona przez nas hipoteza była słuszna, czy dzięki nowym umiejętnościom bądź zmianom w środowisku osiągnęliśmy założony cel. Po dokonaniu weryfikacji, należy wprowadzić ewentualne zmiany w odpowiednich częściach planu, a w skrajnych przypadkach, gdy nie nastąpiły żadne zmiany, musimy zacząć wszystko od początku, czyli od zebrania jeszcze raz dokładnych informacji. Jeżeli udało nam się konkretne zachowanie wyeliminować i/lub zamienić je w zachowanie społecznie akceptowane, możemy przystąpić do kolejnego etapu – praca nad innym, niepokojącym nas objawem, jeżeli oczywiście takowy nasze dziecko prezentuje.

Opr. wg.: „Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym.”
Orkisz M., Piszczek M., Smyczek A.
Przewodnik dla nauczycieli. Materiały MEN W-wa 2000

Opracowanie:
mgr Beata Ratuszyńska, psycholog