Porady psychologa i pedagoga
POLECAMY - linki
Strona główna › Terapia, rehabilitacja, wsparcie › Podstawowe sposoby komunikacji alternatywnej i wspomaga...
Podstawowe sposoby komunikacji alternatywnej i wspomagającej stosowane w pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie.
- Upośledzenie umysłowe a komunikacja
- Metody alternatywnego porozumiewania się
- Zastosowania różnorodnych metod komunikacji alternatywnej na przykładzie Zespołu Szkół Nr 3 im. Św. Łukasza w Rudzie Śląskiej.
- Literatura
1. Upośledzenie umysłowe a komunikacja
Ograniczona sprawność umysłowa jest główną cechą upośledzenia umysłowego, jednak nie jedyną. Zaburzenia rozwojowe osoby upośledzonej umysłowo mogą od wczesnego okresu życia zakłócić różne funkcje jej organizmu - funkcje narządów ruchu, sprawności narządu wzroku, wykształcanie się mowy. Z kolei upośledzenie umysłowe może być wynikiem zaburzeń mowy lub jej braku.Mowa est jedną z najważniejszych dróg kontaktu człowieka z otoczeniem; podstawowym narzędziem komunikacji. Aby dziecko upośledzone umysłowo wzięło aktywny udział w procesie nauczania i wychowania, niezbędne jest nawiązanie z nim porozumienia.
2. Metody alternatywnego porozumiewania się
Znanychjest wiele alternatywnych i wspomagających metod komunikacji. Do najpopularniejszych metod porozumiewania się osób z zaburzoną funkcją mowy należą:- System Komunikacji Symbolicznej BLISS
- System - PIKTOGRAMY
- System SYMBOLI PCS ( Picture Communication Symbols)
- Język migowy
System Komunikacji Symbolicznej Bliss - opracowany został przez Charlesa Blissa, zafascynowanego uniwersalnością symboli cyfrowych. Zamiarem twórcy było zbudowanie systemu graficznego, który mógłby być stosowany przez uczestników międzynarodowych spotkań.
Bliss tworzył swój system ponad 20 lat - począwszy od roku 1942, kiedy to podczas II wojny światowej starał się umożliwić porozumiewanie się różnojęzycznych więźniów obozu jenieckiego. Tak powstał - doskonalony jeszcze przez lata - uniwersalny system: prosty, jednolity, logiczny, otwarty na rozwój.
Znaczenie słów przedstawiane jest za pomocą symboli, które składają się z 24 prostych form geometrycznych. Obecnie w słowniku Blissa zawartych jest 2250 symboli. Wszystkie one mogą być kombinowane w celu wzbogacania słownictwa. Każdy symbol ma określone znaczenie. Łączenie symboli (i - ich treści) w nowe symbole (i - treści) nie jest syntezą podobną do łączenia liter w wyrazy. Każda litera z osobna bowiem nie niesie z sobą treści. Natomiast każdy pojedynczy symbol Blissa ma określoną (choć nie pozbawioną możliwości interpretacji) treść i zachowuje ją będąc częścią składową symbolu bardziej rozbudowanego. Symbole przypominają to, o czym mówią; są podobne do treści, które niosą. I - co ciekawe - dotyczy to nie tylko konkretów, ale i pojęć abstrakcyjnych. System komunikacji Blissa w swej prostocie jest tak uniwersalny, że nie narzuca ograniczeń - można go wykorzystywać w najpiękniej rozumiany zindywidualizowany sposób. Może dać jednym możliwość sygnalizowania potrzeb fizjologicznych, innym - możliwość pisania wierszy.
Piktogramy - to system komunikacji znakowo - obrazkowej przeznaczony dla osób niemówiących lub mających problemy z werbalnym komunikowaniem się. Zasadą konstrukcji znaków jest czarne tło i biała figura. Dodatkowo, każdy znak jest opisany w postaci wyrazu określającego treść znaku. Podstawą do stworzenia tego systemu były znaki kanadyjskiego programu PIC- system, które w roku 1980 zostały przez logopedę Subhas Maharaj przetłumaczone na język szwedzki, a pierwsza szwedzka wersja Piktogramów ukazała się pięć lat później. Poprzez lata system Piktogramy ulegał pewnym przekształceniom. Obecnie zawiera ok.1000 symboli. System Piktogramy do Polski trafił poprzez Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie.
System SYMBOLI PCS ( Picture Communication Symbols
- AAC (augmentativa and alternative communication) powstał w roku 1983r. i przeznaczony dla osób niemówiących, w szczególności dla osób z porażeniem mózgowym, autyzmem oraz dla osób po udarach mózgu. Twórcami tego systemu komunikacyjnego byli Tilden Bennet, Gary Kiliany i Mark Friedman - założyciele firmy Dyna Vox Technologies.
Pierwsze narzędzie komunikacyjne pozwalało na porozumiewanie się osób niemówiących za pomocą wzroku ( ruchu gałek ocznych). Kolejnym narzędziem był ekran dotykowy z dynamicznym wyświetlaczem symboli i opisów. Narzędzie to jednak wymagało pomocy drugiej osoby przy zmianie tablic z symbolami.
W 1996 powstały pierwsze oprogramowania do komputerów.
W 1999 roku wprowadzono pierwsze na świecie narzędzie komunikacyjne łączące mowę z dynamicznym wyświetlaczem symboli. W tym samum roku system ten wprowadzony został w Japonii i wielu nie - anglojęzycznych krajach Europy.
W 2002 roku do zespołu dołączył Joe Swenson.
W maju 2004 roku Dyna Vox rozpoczął współpracę z firmą Mayer - Jonson - twórcami popularnego systemu komunikacyjnego- Picture Communication Symbols ( PCS).
Symbole PCS tworzą bazę do programu Boardmaker. Program ten zawiera ponad 3500 symboli i może być wykorzystywany do tworzenia różnorodnych tablic komunikacyjnych, nakładek na urządzenia, arkuszy ćwiczeń, itp. W zależności od problemów i potrzeb komunikacyjnych dzieci i młodzieży w różnych placówkach osoby prowadzące zajęcia komunikacyjne wykorzystują i tworzą różnorodne metody porozumiewania się.
Symbole PCS tworzą bazę do programu Boardmaker. Program ten zawiera ponad 3500 symboli i może być wykorzystywany do tworzenia różnorodnych tablic komunikacyjnych, nakładek na urządzenia, arkuszy ćwiczeń, itp. W zależności od problemów i potrzeb komunikacyjnych dzieci i młodzieży w różnych placówkach osoby prowadzące zajęcia komunikacyjne wykorzystują i tworzą różnorodne metody porozumiewania się.
Język migowy - to zbiór znaków migowych będących kombinacją przestrzennego ułożenia ramion, rąk i palców oraz wykonywanego nimi ruchu w określonym kierunku, o ustalonej prędkości i wielkości. Wyróżniamy znaki wykonywane jedną ręka, w tym znaki jednoręczne rzeczywiste i znaki wykonywane jedna ręką na podstawie drugiej oraz znaki dwuręczne (symetryczne i asymetryczne). Ważna jest również mimika twarzy. Cechą charakterystyczną wielu znaków migowych jest ich ikoniczność - analogia układu palców i rąk do kształtu przedmiotów lub podobieństwo ruchu do wykonywanego w trakcie pokazywania znaku do czynności, którą oznacza znak migowy. Znaki migowe mogą składać się z jednego elementu manualnego - tzw. znaki proste oraz mogą być znakami złożonymi i znakami dwuelementowymi , które składają się z większej liczby elementów manualnych. W języku polskim ponad 90% znaków migowych to znaki proste. Integralnym elementem języka migowego jest alfabet palcowy. Alfabet ten wykorzystywany jest przede wszystkim przy przekazywaniu nazw własnych, w akronimach (skrótach wyrazowych) , a także w niektórych znakach pojęciowych języka migowego tworzonych na bazie znaków daktylograficznych ( np. kto, co).. Słownictwo obejmuje kilka tysięcy pojęciowych znaków migowych i posiada własną specyficzną gramatykę pozycyjną, w której o sensie zdania decyduje kolejność wyrazów. Nie sposób dokładnie, słowo po słowie tłumaczyć z języka polskiego na język migowy. Istnieje międzynarodowy język migowy GESTUNO , opracowany przez międzynarodowy zespół ekspertów przy Światowej Federacji Głuchych. Język ten używany jest podczas międzynarodowych oficjalnych spotkań osób niesłyszących. Od kilkudziesięciu lat w wielu krajach (w tym również w Polsce) funkcjonuje język migany. Znaków migowych używa się tu w szyku gramatycznym języka ojczystego, dodając fakultatywnie lub obowiązkowo końcówki fleksyjne za pomocą alfabetu palcowego. Język migany zawsze stosowany jest razem z językiem mówionym- połączenie to tworzy tzw. system językowo- migowy. Tę odmianę języka stosuje się w nauczaniu dzieci niesłyszących i w tłumaczeniach telewizyjnych. Ogromne znaczenie ma tu synchronizacja mówionych i miganych elementów wypowiedzi.
3. Zastosowania różnorodnych metod komunikacji alternatywnej na przykładzie Zespółu Szkół Nr 3 im. Św. Łukasza w Rudzie Śląskiej.
W naszej placówce uczniowie niemówiący i z zaburzeniami mowy wykorzystują do komunikacji system znaków obrazkowych ( symbole PCS) oraz elementy języka migowego. Często obie te formy komunikowania się są połączone. Często punktem wyjścia dla nauczyciela są naturalne gesty ucznia. Ważna jest otwartość na najmniejsze próby komunikowania się i wsłuchiwanie się w potrzeby dziecka.
Język migowy jest doskonałym narzędziem wspierającym komunikację u osób z zaburzeniami mowy, uszkodzonym aparatem mowy i innymi problemami w mówieniu. Gest może niejednokrotnie ułatwić lub wręcz umożliwić komunikację. Właśnie w ten sposób wykorzystujemy język migowy, a właściwie niewielką część znaków (zwykle rzeczowniki, czasowniki, kilka przymiotników), aby ułatwić porozumiewanie się osób słyszących-niemówiących uczących się w naszej placówce, czyli w Zespole Szkól nr 3 Specjalnych w Rudzie Śląskiej.
Doświadczenie uczy, że niemożność porozumiewania rodzi frustrację, a co za tym idzie, utrwalanie się zachowań negatywnych i niepożądanych społecznie. Dodatkowym problemem na jaki napotykamy jest upośledzenie umysłowe naszych podopiecznych i niemożność opanowania przez nich większej liczby znaków. Ucząc dzieci posługiwania się alternatywnymi sposobami komunikowania się, staramy się, aby wybrane znaki, gesty byłe czytelne (częstym utrudnieniem jest np. mózgowe porażenie dziecięce, z czym wiąże się trudność w prawidłowym wykonaniu gestu). Ważne jest, aby wszystkie osoby porozumiewające się z osobą niemówiącą wspólnie ustaliły znaki i znały i ich ewentualną modyfikację.
Na terenie naszej placówki odbywają się również zajęcia kółka komunikacji alternatywnej, na których uczniowie niemówiący uczą się korzystania z alternatywnych form komunikacji.
Aby praca z osobami niemówiącymi była efektywna, musimy znaleźć metodę wystarczająco dobrą dla konkretnej osoby; należy wtedy być elastycznym w doborze metody i opamiętać, że to człowiek jest ważny, jego możliwości, a nie np. perfekcja wykonania gestu czy wskazania obrazka na tablicy. Korzystanie z metod alternatywnych wymaga wielkiej cierpliwości dla mówiącego rozmówcy. Nie zapominajmy, że jeszcze większy trud towarzyszy osobie uczącej się nowej formy porozumiewania. Na szczęście pierwsze sukcesy, fakt zrozumienia przez innych, są wystarczającą motywacją do dalszej pracy. W naszej szkole język migowy doskonale współgra z innymi alternatywnymi metodami komunikowania się. Łączenie sposobów komunikacji często jest najdoskonalszą metodą, bo z każdego źródła czerpie to, co w danej chwili najpotrzebniejsze. Przykładem może być 10 letni Łukasz, który wychodząc do toalety używa gestu (czytelnego dotknięcia palcami lewej skroni), ale wybierając ulubione zajęcie czy posiłek skorzysta z innej formy komunikowania się jaką są tablice BOARDMAKER.
Szkoła dysponuje bogata bazą narzędzi - pomocy przeznaczonych dla dzieci i młodzieży niemówiącej i z zaburzeniami mowy. Są to: komputery z programem komunikacyjnym Boardmaker, komunikatory ( syntezatory mowy), e-treny, urządzenia peryferyjne (interfejs, włączniki), dla młodszych dzieci są to zabawki interaktywne. Narzędzia są proste w obsłudze, dostosowane do indywidualnych możliwości psychoruchowych i wieku naszych podopiecznych.
Program Boardmaker zawiera system obrazków - symboli przedstawiających osoby, przedmioty, czynności, zjawiska itp. Stanowi podstawę do tworzenia nakładek, tablic tematycznych do komunikatorów i innych narzędzi pomocnych w porozumiewaniu się ( 250 czystych szablonów tablic). Można manipulować rozmiarem symboli, zmieniać kolorystykę, rozszerzać liczbę symboli poprzez dodawanie nowych elementów oraz tekstu.
Z programem Boardmaker współdziała program "Boardmaker & Speaking Dynamically Pro", który służy do tworzenia dynamicznych tablic komunikacyjnych i pozwala wykorzystywać komputer jako "mówiącą" pomoc do porozumiewania się.
Ponadto, za pomocą programu Boardmaker można tworzyć osobiste segregatory z symbolami i foldery osobiste, zawierające najważniejsze informacje o uczniu dotyczące jego upodobań, sposobu porozumiewania się, karmienia, pomocy w dobraniu najdogodniejszej dla dziecka pozycji podczas jedzenia, sposobów reagowania na pewne niezrozumiałe dla osób z zewnątrz zachowania dziecka, odczytywania jego potrzeb, itp. Foldery i segregatory mogą być wykorzystywane przez dziecko na zajęciach oraz służyć pomocą w sytuacji, kiedy dziecko znajduje się poza środowiskiem domowym, np. w szpitalu, w Domu Pomocy Społecznej, kiedy zostaje pozbawione poczucia bezpieczeństwa, stałości miejsca i osób, a dodatkowo jest niezrozumiane przez nowe otoczenie. Informacje zawarte w folderze pozwalają uniknąć lub zniwelować stres zarówno dziecka, jak i nowego opiekuna, dla którego ta sytuacja również jest trudna.
Także nauczyciele, którzy przyjmują dziecko do klasy, zespołu, czy przychodzą na nauczanie indywidualne po zapoznaniu się z folderem osobistym otrzymują dodatkowe, bardzo ważne informacje pozwalające na szybsze i mniej stresujące dla dziecka, rodziny i nauczyciela poznanie ucznia.
Język migowy jest doskonałym narzędziem wspierającym komunikację u osób z zaburzeniami mowy, uszkodzonym aparatem mowy i innymi problemami w mówieniu. Gest może niejednokrotnie ułatwić lub wręcz umożliwić komunikację. Właśnie w ten sposób wykorzystujemy język migowy, a właściwie niewielką część znaków (zwykle rzeczowniki, czasowniki, kilka przymiotników), aby ułatwić porozumiewanie się osób słyszących-niemówiących uczących się w naszej placówce, czyli w Zespole Szkól nr 3 Specjalnych w Rudzie Śląskiej.
Doświadczenie uczy, że niemożność porozumiewania rodzi frustrację, a co za tym idzie, utrwalanie się zachowań negatywnych i niepożądanych społecznie. Dodatkowym problemem na jaki napotykamy jest upośledzenie umysłowe naszych podopiecznych i niemożność opanowania przez nich większej liczby znaków. Ucząc dzieci posługiwania się alternatywnymi sposobami komunikowania się, staramy się, aby wybrane znaki, gesty byłe czytelne (częstym utrudnieniem jest np. mózgowe porażenie dziecięce, z czym wiąże się trudność w prawidłowym wykonaniu gestu). Ważne jest, aby wszystkie osoby porozumiewające się z osobą niemówiącą wspólnie ustaliły znaki i znały i ich ewentualną modyfikację.
Na terenie naszej placówki odbywają się również zajęcia kółka komunikacji alternatywnej, na których uczniowie niemówiący uczą się korzystania z alternatywnych form komunikacji.
Aby praca z osobami niemówiącymi była efektywna, musimy znaleźć metodę wystarczająco dobrą dla konkretnej osoby; należy wtedy być elastycznym w doborze metody i opamiętać, że to człowiek jest ważny, jego możliwości, a nie np. perfekcja wykonania gestu czy wskazania obrazka na tablicy. Korzystanie z metod alternatywnych wymaga wielkiej cierpliwości dla mówiącego rozmówcy. Nie zapominajmy, że jeszcze większy trud towarzyszy osobie uczącej się nowej formy porozumiewania. Na szczęście pierwsze sukcesy, fakt zrozumienia przez innych, są wystarczającą motywacją do dalszej pracy. W naszej szkole język migowy doskonale współgra z innymi alternatywnymi metodami komunikowania się. Łączenie sposobów komunikacji często jest najdoskonalszą metodą, bo z każdego źródła czerpie to, co w danej chwili najpotrzebniejsze. Przykładem może być 10 letni Łukasz, który wychodząc do toalety używa gestu (czytelnego dotknięcia palcami lewej skroni), ale wybierając ulubione zajęcie czy posiłek skorzysta z innej formy komunikowania się jaką są tablice BOARDMAKER.
Szkoła dysponuje bogata bazą narzędzi - pomocy przeznaczonych dla dzieci i młodzieży niemówiącej i z zaburzeniami mowy. Są to: komputery z programem komunikacyjnym Boardmaker, komunikatory ( syntezatory mowy), e-treny, urządzenia peryferyjne (interfejs, włączniki), dla młodszych dzieci są to zabawki interaktywne. Narzędzia są proste w obsłudze, dostosowane do indywidualnych możliwości psychoruchowych i wieku naszych podopiecznych.
Program Boardmaker zawiera system obrazków - symboli przedstawiających osoby, przedmioty, czynności, zjawiska itp. Stanowi podstawę do tworzenia nakładek, tablic tematycznych do komunikatorów i innych narzędzi pomocnych w porozumiewaniu się ( 250 czystych szablonów tablic). Można manipulować rozmiarem symboli, zmieniać kolorystykę, rozszerzać liczbę symboli poprzez dodawanie nowych elementów oraz tekstu.
Z programem Boardmaker współdziała program "Boardmaker & Speaking Dynamically Pro", który służy do tworzenia dynamicznych tablic komunikacyjnych i pozwala wykorzystywać komputer jako "mówiącą" pomoc do porozumiewania się.
Ponadto, za pomocą programu Boardmaker można tworzyć osobiste segregatory z symbolami i foldery osobiste, zawierające najważniejsze informacje o uczniu dotyczące jego upodobań, sposobu porozumiewania się, karmienia, pomocy w dobraniu najdogodniejszej dla dziecka pozycji podczas jedzenia, sposobów reagowania na pewne niezrozumiałe dla osób z zewnątrz zachowania dziecka, odczytywania jego potrzeb, itp. Foldery i segregatory mogą być wykorzystywane przez dziecko na zajęciach oraz służyć pomocą w sytuacji, kiedy dziecko znajduje się poza środowiskiem domowym, np. w szpitalu, w Domu Pomocy Społecznej, kiedy zostaje pozbawione poczucia bezpieczeństwa, stałości miejsca i osób, a dodatkowo jest niezrozumiane przez nowe otoczenie. Informacje zawarte w folderze pozwalają uniknąć lub zniwelować stres zarówno dziecka, jak i nowego opiekuna, dla którego ta sytuacja również jest trudna.
Także nauczyciele, którzy przyjmują dziecko do klasy, zespołu, czy przychodzą na nauczanie indywidualne po zapoznaniu się z folderem osobistym otrzymują dodatkowe, bardzo ważne informacje pozwalające na szybsze i mniej stresujące dla dziecka, rodziny i nauczyciela poznanie ucznia.
NASZE DOŚWIADCZENIA POKAZUJĄ, ŻE :
Zajęcia z użyciem narzędzi pozwalają uczniom na maksymalne wykorzystanie potencjału komunikacyjnego każdego z nich, są ciekawe i atrakcyjne. Narzędzia są dostosowane do możliwości ucznia, a komunikowanie się polega na wskazywaniu ręką, palcem, a przy dużych zaburzeniach ruchowych również wzrokiem odpowiedniego symbolu - przekazaniu komunikatu. Często uczeń wraz z nauczycielem bierze udział w tworzeniu tablic komunikacyjnych, co ma wpływ na dobór symboli, a jednocześnie motywuje go do działania i myślenia.
Nasi podopieczni zyskują nie tylko możliwość porozumiewania się, ale też wiarę we własne siły. Stają się odważniejsi w relacjach z innymi i uczą się aktywnie uczestniczyć w życiu klasy i szkoły. System symboli obrazkowych jest jasny i prosty; nie wymaga od rozmówcy umiejętności czytania. Korzystający z systemu obrazkowego są w stanie swobodnie porozumiewać się zarówno z nauczycielami, jak i z rówieśnikami, a co najważniejsze, jest to komunikowanie się samodzielne, nie wymagające pośredników.
Uczniowie korzystają z narzędzi komunikacyjnych również poza środowiskiem szkolnym, podczas wycieczek, wyjść do kawiarni, restauracji, spotkań integracyjnych. Uczą się w ten sposób otwartości komunikacyjnej nie tylko wobec rodziny i nauczycieli, ale też wobec osób obcych. Dzieci nie boją się nawiązywania kontaktów, coraz częściej wykazują inicjatywę i starają się uczestniczyć w rozmowach zarówno z nauczycielami, jak i z kolegami. Okazało się również, że urządzenia te mają działanie terapeutyczne - kształtują otwartość komunikacyjną dziecka, wpływają na zmianę postrzegania siebie, eliminują stres i frustrację niepodzielnie związaną z niemożnością komunikowania się. Umiejętnie dobrany system metod i narzędzi to dla naszych uczniów krok w stronę pozbycia się "lęku komunikacyjnego" i zwiększenia otwartości w stosunku do osób z poza środowiska szkolnego, oraz szansa na aktywny udział w życiu społeczeństwa.
Mamy również nadzieję, że wyjścia naszych uczniów poza znane sobie środowisko i wykorzystanie nabytych umiejętności komunikacyjnych wobec osób obcych przybliży społeczeństwu wiedzę o różnorodnych sposobach porozumiewania się, co w przyszłości zaowocuje pełną integracją.
Od wielu lat w naszej szkole działa zespół do spraw komunikacji alternatywnej. Głównym zadaniem zespołu jest wspomaganie porozumiewania się dzieci niemówiących lub z zaburzeniami mowy werbalnej, a także edukowanie nauczycieli i rodziców w zakresie znajomości i sposobu wykorzystywania alternatywnych metod komunikowania się. Członkowie zespołu opracowują listę uczniów mających problemy z porozumiewaniem się. Lista ta zawiera najistotniejsze informacje o każdym z uczniów i jego problemach komunikacyjnych. Wykaz jest na bieżąco aktualizowany i jest podstawą do opracowania folderów osobistych dla uczniów oraz wyboru jak najlepszego narzędzia komunikacyjnego. Stworzona została również baza pomocy dydaktycznych dostosowanych do możliwości naszych podopiecznych Pierwsze narzędzie komunikacyjne pozwalało na porozumiewanie się osób niemówiących za pomocą wzroku ( ruchu gałek ocznych). Kolejnym narzędziem był ekran dotykowy z dynamicznym wyświetlaniem symboli i opisów. Narzędzie to jednak wymagało pomocy drugiej osoby przy zmianie symboli. (Album przedstawiający pomoce wspomagające komunikację i sposoby ich wykorzystywania podczas zajęć w Zespole Szkól Nr 3 Specjalnych. im. Św. Łukasza).
Ponadto, zespół zajmuje się również organizowaniem szkoleń, konferencji samokształceniowych i warsztatów dla nauczycieli, osób wspomagających nauczycieli oraz rodziców i opiekunów zainteresowanych alternatywnymi metodami komunikacji. Szkolenia te obejmowały min. naukę podstawowych znaków języka migowego, naukę obsługi programu komunikacyjnego Boardmaker oraz narzędzi komunikacyjnych przeznaczonych do porozumiewania się dzieci niemówiących i z zaburzeniami mowy.
Polecane linki i publikacje:
- http://www.mayer-jonson.com(dostępna w języku angielskim)
- http://www.piktogramy.webpark.pl
- http://pjm.interpsi.ok.pl
"Podręczniki Instrukcje do obsługi programu Boardmaker" wydawnictwo dofinansowane ze środków PFRON, wydawca: Samodzielny Publiczny Ośrodek Terapii i Rehabilitacji dla Dzieci w Kwidzynie.
Bogdan Szczepankowski, Język migany w szkole, WSiP SA, Warszawa 1988
Bogdan Szczepankowski, Słownik liturgiczny języka migowego, Księgarnia św. Jacka Katowice 2000
Józef Kazimierz Henzel, Polski Związek Głuchych, Słownik polskiego języka miganego, Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1986
Magdalena Grycman, Sprawdź jak się porozumiewam. Ocena efektywności porozumiewania się dzieci niemówiących wraz z propozycjami strategii terapeutycznych, Stowarzyszenie Rehabilitacyjne Centrum Rozwoju Porozumiewania, Kraków 2009
opracowanie:
mgr Oliwia Szulc, mgr Monika Rajca
 |
Projekt współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego |
 |
