Do najczęstszych przyczyn występowania u dzieci zachowań niepokojących należą:
-
Trudności z porozumiewaniem się.
Dziecko, którego głównym problemem są trudności z porozumiewaniem się, najczęściej nie mówi lub mówi niewyraźnie. Na brak zrozumienia często reaguje agresją lub zamknięciem się w sobie. Nie działają na nie leki uspokajające lub ćwiczenia wyciszające.
Terapia w tym przypadku polega na odczytywaniu sygnałów wysyłanych nam przez dziecko. Należy szukać optymalnego słownika, ujednolicić język domowy i szkolny, uświadamiać dziecku jego własną tożsamość. Trzeba pracować nad przekształcaniem uciążliwego sposobu komunikowania uczuć na bardziej zrozumiały i społecznie akceptowany.
Przede wszystkim zaś - kształtować poczucie sprawczości pozytywnej w zakresie porozumiewania się oraz reagowanie obojętnością na zachowania niepokojące.
-
Chęć zwrócenia na siebie uwagi, brak akceptacji.
Dziecko, które cierpi na deficyt uwagi, akceptacji, zainteresowania, próbuje ten deficyt wszelkimi sposobami zaspokoić. Wykazuje zachowania dziwne i niezrozumiałe dla otoczenia (np. agresja, darcie ubrań, niszczenie przedmiotów, itd.). Osiąga cel - osoby dorosłe krzyczą, uspokajają - a więc są nim zainteresowane.
Wnioski terapeutyczne nasuwają się same. Dziecko musi przestać być niewidzialne, musi przestać być tylko obiektem karmienia, przebierania, przewijania ... należy poświęcać mu jak najwięcej uwagi. Często z nim rozmawiać, patrzeć w oczy, bezpośrednio do niego kierować zdania, propozycje. Trzeba wzmacniać jego pozytywne reakcje. Głównym zadaniem terapeuty jest przekonać dziecko, że jest ważne i zauważane przez otoczenie. Na wszelkie zachowania niepokojące reagujemy obojętnością. - dziecko musi odczuć, że nie odnoszą one żadnego skutku, nie powodują efektu nagłego zainteresowania ze strony otoczenia.
-
Lęk.
Dziecko, które odczuwa lęk, próbuje sobie z nim na wszelkie sposoby radzić. Szuka osoby znaczącej, do której mogłoby się przytulić, u której mogłoby się "schować". Jeżeli takiej osoby w danej chwili nie ma, jeżeli dziecko nie potrafi zasygnalizować, że się boi, jeżeli odczuwa lęk bez konkretnej zewnętrznej przyczyny - wtedy ucieka w agresję, w stereotypie. Należy wówczas pamiętać, że taka agresja jest wołaniem dziecka o pomoc - nieporadnym, niezrozumiałym dla wielu dorosłych pracujących z dzieckiem. Im bardziej wówczas wyciszamy dziecko, tym mniejszą mamy szansę na znalezienie przyczyn i rozwiązanie problemu - aktywną pomoc.
Powyżej ukazano najważniejsze przyczyny niepokojących zachowań dziecka. Powinny one uświadomić terapeucie, jak ważne jest poznanie przyczyn i podłoża konkretnych zachowań dziecka - zachowań, które są przedmiotem terapii psychologicznej.
Terapia, w większości oparta na założeniach psychologii behawioralnej może być prowadzona wieloma metodami. Muszą one być dostosowane indywidualnie do potrzeb i możliwości każdego dziecka. Metody i techniki terapii indywidualnej, najczęściej stosowane w szkole życia to:
- rozmowa kierowana,
- ćwiczenia koncentracji uwagi,
- muzykoterapia,
- bajka i metafora,
- trening zachowań społecznych,
- artoterapia,
- elementy dramy, pantomimy,
- trening ekspresji emocjonalnej,
- trening antystresowy,
- ćwiczenia relaksacyjne, itd.
W przypadku uczniów prezentujących szczególnie trudne zachowania, psycholog opracowuje we współpracy i/lub w porozumieniu z rodzicami i wychowawcą dziecka tzw. Procedury korekcji zachowań. Są w nich szczegółowo opisane zachowania trudne, nad którymi będzie pracować szkoła i dom ucznia, ze szczegółowym rozpisaniem hipotez, celów i sposobów oddziaływań. Określa się też czas, po którym następuje ewaluacja założeń procedury. Często tego typu intensywne i uściślone oddziaływania przynoszą skutek w postaci poprawy funkcjonowania ucznia lub zmiany postępowania otoczenia wobec dziecka.
Terapia dziecka upośledzonego jest tematem bardzo obszernym, w niniejszej publikacji ledwo zasygnalizowanym. Zachęcam i odsyłam do bogatej literatury dotyczącej tego tematu, szczególnie polecam pozycję M. Kwiatkowskiej "Dzieci głęboko niezrozumiane".
PRACA Z RODZINĄ UCZNIA
Ideałem byłaby możliwość systemowej pracy z dzieckiem upośledzonym i jego rodziną, prowadzona przez team 2 psychologów. W przypadku psychologa zatrudnionego na etacie, systemowe oddziaływanie oprócz dziecka również na jego rodzinę jest bardzo trudne, często wręcz niemożliwe.
Współpraca z rodzicami została wcześniej pokrótce opisana (opracowanie indywidualnego programu nauczania dla ucznia, zatwierdzenie go przez rodziców i realizowanie na gruncie domowym).
Psycholog przede wszystkim wspiera rodziców w wychowaniu dziecka z deficytami rozwojowymi oraz współwystępującymi zaburzeniami, służy pomocą w korekcji ich niewłaściwych zachowań, stara się rozwiewać wątpliwości rodziców i wyjaśniać mechanizmy zachowań dzieci.
W przypadku niektórych rodzin - np. dysfunkcyjnych - praca często sprowadza się do oddziaływań doraźnych. Oddziaływania te najczęściej podejmowane są we współpracy z pedagogiem szkolnym. Polegają one na odwiedzaniu rodzin dzieci, rozmowach kierowanych, organizowaniu pomocy rodzinom niewydolnym, wsparciu, treningu socjalnym, prowadzeniu terapii lub oddziaływań krótkoterminowych.
Ciekawym sposobem pracy psychologa z rodzinami dzieci upośledzonych jest przyjęcie roli "katalizatora" aktywności rodziców. Psycholog zachęca rodziców do ich własnych inicjatyw i aktywności na rzecz dzieci.
Rodzicom uczniów naszej szkoły zaproponowano cykliczne spotkania, na których mają okazję poszerzyć swą wiedzę o dziecku (funkcja edukacyjna), wymieniać między sobą doświadczenia i uwagi (funkcja integrująca środowisko rodziców), uzyskać niezbędne informacje i porady. Spotkania te są swoistą grupą wsparcia dla rodziców.
WSPÓŁPRACA Z INNYMI SPECJALISTAMI I INSTYTUCJAMI
Często w postawieniu właściwej diagnozy dziecka konieczna jest współpraca ze specjalistami innych dziedzin lub instytucjami. U dzieci upośledzonych umysłowo często współwystępują inne zaburzenia - takie jak: epilepsja, zaburzenia zachowania, zaburzenia emocjonalne, zachowania aspołeczne.
Uczniowie szkoły życia pochodzą z różnych środowisk społecznych. Wielu z nich wywodzi się z rodzin dysfunkcyjnych, nie spełniających swych podstawowych obowiązków wobec dziecka. Zdarzają się dzieci agresywne, infantylne, bezkrytyczne, także takie, które naruszają normy społeczne lub są na najlepszej drodze wykroczenia przeciw prawu. Nieodzowna jest wtedy współpraca z pedagogiem szkolnym, mającym rozeznanie w funkcjonowaniu środowiska rodzinnego dziecka, z kuratorem sądowym, Ośrodkiem Pomocy Społecznej, lekarzem psychiatrą oraz innymi instytucjami zajmującymi się rodziną dziecka.
Psycholog sporządza też opinie o uczniu na potrzeby wielu instytucji, np. Komisji ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności (decyduje ona o przyznaniu renty inwalidzkiej dziecku).
DOKUMENTACJA
Dokumentacja prowadzona przez psychologa szkolnego powinna zawierać:
- Dziennik zajęć psychologa - gdzie odnotowany jest czas zajęć, ich tematyka, nazwiska uczniów biorących w nich udział oraz wszystkie niezbędne uwagi.
-
Teczki indywidualne ucznia
Psycholog zakłada każdemu dziecku teczkę, która zawiera:
- kserokopię orzeczenia wydanego przez Poradnię Psychologiczno Pedagogiczną, które kwalifikuje ucznia do nauczania w szkole
- arkusz wywiadu z rodzicami - zawierający wszystkie zebrane od nich informacje o dziecku i jego rodzinie
- arkusz obserwacyjny, zawierający informacje o zachowaniu dziecka na terenie szkoły; odnotowuje się tutaj wszystkie ważne incydenty, znaczące zachowania dziecka, sukcesy, postępy, kary, itd.
- wyniki przeprowadzonych badań psychologicznych i aktualna diagnoza ucznia,
- aktualny program indywidualnego nauczania dla ucznia (nie jest to konieczne jeżeli psycholog ma w każdej chwili dojście do dokumentacji ucznia prowadzonej przez wychowawcę)
- znaczące prace i wytwory plastyczne ucznia (tzn. takie, które świadczą o postępie lub regresie w rozwoju, itd.)
W niniejszej publikacji zasygnalizowano specyfikę pracy psychologa w szkole życia.
Każdy z nas - terapeutów sam z pewnością wypracował już swój model pracy. Każdy z nas jest inny. I każde dziecko nam powierzone jest inne, o niepowtarzalnych, specyficznych potrzebach.
Nasza praca polega między innymi na tym, by w sposób profesjonalny pomóc im te potrzeby zaspokajać oraz wspierać w tym dziele rodzinę.
Publikację opracowano w oparciu o następującą bibliografię:
- J. Kielin "Rozwój daje radość"
- M. Kwiatkowska "Dzieci głęboko niezrozumiane"
- E. Schopler
"Profil psychoedukacyjny"
"Metody nauczania dla rodziców i profesjonalistów"
"Ćwiczenia edukacyjne dla dzieci autystycznych"
- Z. Sękowska "Pedagogika specjalna"
- T. Witkowski "Poziom rozwoju społecznego upośledzonych umysłowo"
Opracowanie:
mgr Beata Ratuszyńska - psycholog
