Każde dziecko ma prawo urodzić się, rozwijać w pełnej, kochającej się rodzinie. Wiemy jednak, że realia życia bywają czasem zgoła odmienne. Na stan i jakość funkcjonowania rodziny wpływają cechy osobowościowe jej członków, ich oczekiwania, szaleńcze tempo życia, praca zawodowa lub jej brak, kariera, umiejętności komunikacji międzyludzkiej, pokonywania trudności i rozwiązywania konfliktów, itd.
          Wymienione czynniki mogą się niekorzystnie splatać, jeżeli w rodzinie przyjdzie na świat dziecko niepełnosprawne. Początkowo pojawia się niedowierzanie, szok, przekonanie o błędnej diagnozie – lub duża niepewność, jeśli diagnoza jest niejednoznaczna lub niepotwierdzona. Potem zazwyczaj następuje faza żałoby – po oczekiwanym, wymarzonym synu lub córce, który miał spełnić marzenia lub oczekiwania rodziców, a przynajmniej jedno, najpopularniejsze: Przecież miał być zdrowy...
          Po tym etapie często przychodzi następny, który może pójść w dwóch kierunkach: albo następuje przyjęcie dziecka, jego powolna lub gwałtowna akceptacja (przecież to krew z mojej krwi, ono ma nasze geny... ono jest nasze...będziemy je kochać mimo wszystko...), albo też następuje stopniowe lub gwałtowne oddalanie się od dziecka – najpierw emocjonalne, potem też fizyczne, co w skrajnych przypadkach skutkuje oddaniem dziecka do adopcji lub pozostawieniem w szpitalu. Oddalenie od dziecka nie jest nieodwracalne. Jeśli rodzice znajdą obok siebie mądre wsparcie (rodzina, psycholog, przyjaciele), jest duża szansa, że zaczną wracać do dziecka z emocjonalnego oddalenia, zaczną się uczyć kochać dziecko. Tym cenniejsza to miłość – bo nie przyszła łatwo, bo trzeba było się jej uczyć jak elementarza...
          Pragniemy w cyklu artykułów przybliżyć państwu (lub przypomnieć) trudne zagadnienia związane z wychowaniem.
          Wydawać by się mogło, że nie ma nic prostszego niż wychować dziecko – przecież wszyscy mają dzieci, pracują, wychowują, dzieci dorastają, zakładają własne rodziny... historia się powtarza. Ale też wszyscy wiemy jakie bagaże z dzieciństwa nosimy w sobie, jakie pokłady bólu lub łez stale nam towarzyszą, gdy wspominamy nasze dzieciństwo lub okres dojrzewania i rolę rodziców w tym czasie. Błogosławieni ci z nas, którzy dzieciństwo kojarzy się tylko z zapachem babcinej szarlotki i wyprawami z tatą na ryby...
         Jak wychowywać, by to trudne (według niektórych najtrudniejsze) zadanie nas nie przerosło, byśmy w przyszłości zobaczyli dobre owoce naszych poczynań...
Na początek kilka zdań o roli i funkcji rodziny. Można przy tej okazji zastanowić się i spróbować umiejscowić siebie jako rodzica w którymś z prezentowanych stylów wychowawczych i postaw rodzicielskich

Funkcje wychowawcze rodziny

• Zaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka – biologicznych i psychologicznych
• Dostarczanie dziecku wzorców zachowań i modeli osobowych w konkretnych sytuacjach życia codziennego
• Uczenie dziecka zachowań społecznych
• Przekazywanie systemu wartości i norm moralnych

Style wychowania

Jest to wypadkowa sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny. Wpływa na nie :

• własne doświadczenie rodziców wyniesione z domów rodzinnych
• obserwacja sposobów wychowania w innych rodzinach
• wiedza teoretyczna
• chęć, postanowienie, decyzje na konkretne formy i sposoby wychowania

Styl demokratyczny

Należy go uznać za najwłaściwszy system oddziaływań wychowawczych. Naczelną jego zasadą jest wzajemne poszanowanie praw wszystkich członków rodziny.

• Dziecko uczy się odpowiedzialności, podejmowania inicjatywy i decyzji, dopuszcza do współdecydowania o rodzinie
• Dziecko zna zakres swoich obowiązków, godzi się z nim
• Silna, pozytywna więź między członkami rodziny, wzajemne zaufanie, pozytywne relacje
• Wymagania dostosowane są do możliwości dziecka
• Prawidłowa komunikacja

Styl niekonsekwentny

• Niejednolitość wymagań oraz sposobów oceny i kontroli zachowań dziecka (każdy z rodziców ma inne zdanie i postawę, co dziecko wykorzystuje, rodzic zmienia zdanie w zależności od okoliczności)
• Zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko (te same zachowania dziecka wyzwalają różne zachowania rodziców – w zależności od ich emocji)
• Brak sprecyzowanych zasad funkcjonowania rodziny
• Działania wychowawcze doraźne, (tylko pod wpływem jakiegoś wydarzenia)
• Metody wychowawcze – niekonsekwentnie stosowane kary i nagród

Styl autokratyczny

• Od dziecka wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa, karności, podporządkowania się wszelkim nakazom i poleceniom, przekonanie że rodzice zawsze mają rację.
• Wszystkie decyzje co do dziecka podejmują rodzice – bez jego udziału
• Konsekwencja wychowawcza – skuteczną metodą jest karanie
• Skutkiem może być przejmowanie przez dziecko wzorców zachowań :– może być despotyczne i okrutne wobec słabszych, wobec zwierząt;
• Może być zastraszone i uległe, niezdolne do samodzielnego myślenia, niezaradne życiowo
• Grozi mu postawa buntu, agresji wobec każdego autorytetu
• Rodzice na ogół kochają dzieci, są jednak przekonani, że wychowanie rygorystyczne przynosi najlepsze efekty
• Dziecko wie jak ma się zachować, nie rozumie jednak dlaczego – nie tłumaczy mu się zasad postępowania

Styl liberalny

• Całkowicie świadome (w odróżnieniu od stylu niekonsekwentnego) zostawienie dziecku pełnej swobody
• Całkowite zaspokajanie potrzeb dziecka
• Nie hamuje się jego inwencji, nawet destrukcyjnej
• Interwencja tylko w szczególnie drastycznych wypadkach, restrykcje łagodne
• Skutki dla dziecka – egoizm, małe uspołecznienie dziecka, trudności w przystosowaniu się do grupy, nierespektowanie norm grupowych

Postawy rodzicielskie

1. Akceptacja i miłość

Jest to najwłaściwsza i jedyna prawdziwie rodzicielska postawa, której pragnie nasze dziecko

• Przyjmowanie dziecka z jego zaletami i wadami, dziecko jest wartością jako osoba
• Tolerancja, empatia, potępianie zachowania, a nie osoby dziecka
• Rozsądne wymagania
• Zaufanie, zainteresowanie, życzliwość, uznanie praw dziecka, okazywanie uczuć, itd.

2. Odrzucenie

• Może przybrać charakter czynny lub bierny
  - Czynne – to jawne odtrącenie dziecka, wspomniałam o skrajnej postaci – oddanie go do placówki, pozostawienie w szpitalu.
  - Bierne – unikanie dziecka, obojętność ba jego potrzeby, pozorna troska
• Brak przywiązania emocjonalnego, okazywania uczuć
• Niezaspokajanie potrzeb biologicznych i psychicznych
  – jest jawne – kary, krytyka, lekceważenie,
  – jest ukryte – materialnie dziecko ma wszystko, lecz jego potrzeby psychiczne
     i emocjonalne nie są zaspokojone
• Chłód i dystans emocjonalny

3.Nadmiernie ochraniająca

• Stały, bliski kontakt z dzieckiem za wszelką cenę
• Rozpieszczanie, uleganie zachciankom,
• Usuwanie wszelkich przeszkód
• Eliminacja innych, silnych relacji dziecka

4. Nadmiernie wymagająca (perfekcjonistyczna)

• Wysokie aspiracje rodziców wobec dzieci, chcą je ukształtować na swój idealny wzorzec
• Nie liczą się z jego realnymi możliwościami i umiejętnościami
• Rodzice zbyt dużo wymagają
• Stosują sankcje i bezsensowne kary
• Dziecko nie ma żadnej swobody działania, wszelka jego aktywność jest kierowana i korygowana
• Wymaganie sukcesów za wszelką cenę
• Ostra krytyka w razie niepowodzenia (obciążanie psychiczne)
• W przypadku takiej postawy rodzica u dziecka mogą częściej niż zwykle pojawiać się zaburzenia nerwicowe.

          Opisane style wychowania oraz postawy rodzicielskie mają zastosowanie w każdej rodzinie, również rodzinie dziecka niepełnosprawnego.
          Trudności wychowawcze pojawiają się w każdej rodzinie – jest to specyfika relacji międzyludzkich oraz poszczególnych faz rozwojowych dziecka. Trudności w przypadku dziecka upośledzonego lub niepełnosprawnego mają zazwyczaj nieco inny charakter, wymagają też specyficznego, adekwatnego reagowania ze strony rodziców.
         W następnych artykułach przedstawimy konkretne metody wychowawcze, ich założenia teoretyczne (skrótowo) oraz najbardziej przydatne wiadomości w trudnej sztuce wychowania dziecka niepełnosprawnego.

Opracowanie:
mgr Beata Ratuszyńska, psycholog
opr. wg: „Psychologia wychowawcza”
red. M. Przetacznikowi, Z. Włodarski, PWN, 1986